Bokkenrijders: mythe of werkelijkheid

Projectvoorstel Euregionaal onderzoek: INHOUDELIJKE TOELICHTING

Projectomschrijving:

Op het Bokkenrijdersymposium in 2012 hield Roelof Braad (stadshistoricus bij Historisch Goud – Rijckheyt, centrum voor regionale geschiedenis te Heerlen) een voordracht onder de titel: ‘Hoezo Bokkenrijders?’. Hij riep op tot een diepgaand onderzoek waarbij het fenomeen Bokkenrijders multidisciplinair wordt aangepakt. Deze oproep vond gehoor bij leden van het Bokkenrijdersgenootschap, waarna Roelof Braad, Piet Schmitz, Jo Kobben, Pierre Paul Lardinois, Jos Meuwissen en Lammert Neervoort initiatieven ontplooiden voor het realiseren van een onderzoeksproject om het ‘ware’ verhaal van de bokkenrijders te onderzoeken en op te tekenen. Een van deze initiatieven behelsde het formuleren van een projectvoorstel met als titel: “Bokkenrijders: mythe of werkelijkheid”.

Als we het hebben over Bokkenrijderbenden in de Euregio dan lijkt dit al snel te ontaarden in een discussie zonder einde tussen zij die menen dat er grote bendes actief waren in een geheim genootschap, zelfs Robin Hood-achtige vrijheidsstrijders, of zij die menen dat het fenomeen Bokkenrijders een mythe is, niet meer dan een gerechtelijke dwaling.

Samen met de mijnindustrie vormen de Bokkenrijders waarschijnlijk het meest bekende en beschreven fenomeen in de Euregio. Interesse in de Bokkenrijders is grensoverschrijdend, het boeit velen in België, Nederland en Duitsland.

Toch, alle interesse en publicaties ten spijt, is er nagenoeg geen onderzoeker geweest die alle Bokkenrijderprocessen bekeken heeft die zijn opgeslagen in archieven in de Euregio en daarbuiten, hetgeen ook vrijwel ondoenlijk is. Daarbij hebben onderzoekers nog nauwelijks de relevante bronnen van de 18^e eeuw onderzocht die een goed beeld kunnen geven van de maatschappij waarin het fenomeen van de bokkenrijders voedingsbodem vond. Het is ook nog maar de vraag of de onderzoekers die zich bezig houden met dit onderwerp de juiste vragen hebben weten te stellen. Voor veel van deze schrijvers is het namelijk kenmerkend dat zij geen historische opleiding hebben genoten. Het is daarom niet vreemd te moeten constateren dat de meeste publicaties enkel bijdragen aan de mythe, niet zozeer aan waarheidsvinding.

Helaas moeten we daarnaast constateren dat de meeste historici in twee groepen kunnen worden ingedeeld: de historici die van het onderwerp afblijven en de historici die vooral bezig zijn met het ontkrachten van de mythe.

Er is dus in de literatuur sprake van een groot spanningsveld tussen enerzijds volksgeloof en legende en anderzijds de waarheidsvinding. Daardoor kunnen de Bokkenrijders bestempeld worden als ‘vergeten geschiedenis’. Indien we derhalve inzicht willen krijgen in wie en wat de Bokkenrijders nu echt waren – mythe of werkelijkheid – dan is een hernieuwd en diepgaand onderzoek van bronnen uit België, Nederland en Duitsland noodzakelijk. Daarbij staat voorop: het stellen van de juiste vragen, objectief registreren en analyseren, een onderzoeksbenadering hanteren waarbij uitgegaan wordt van historische feiten en de vergelijkende dimensie nadrukkelijk aanwezig is. Zelfs de reden waarom bokkenrijders nog altijd buitengewoon tot de verbeelding spreken is een onderzoek waard.

Door het vormen van een wetenschappelijke begeleidingscommissie, bestaande uit tenminste een rechtshistoricus, historicus, historiograaf, antropoloog, volkskundige, criminoloog, socioloog, genealoog en een archivaris, die vanuit eenieders vakdiscipline naar het fenomeen Bokkenrijders kijken en studieprogramma’s opzetten, zou het mogelijk moeten zijn goede antwoorden te vinden op de vele vragen die door de kwestie van de Bokkenrijders worden opgeroepen.

 

Maatschappelijke waarde:

• Gezien de grote belangstelling waarin het fenomeen Bokkenrijders zich mag verheugen, dat tot uiting komt in vele publicaties en zelfs een speelfilm, alsmede het nog steeds in ledental groeiende Euregionale Bokkenrijdersgenootschap, mag ervan worden uitgegaan dat zowel het onderzoek en het eindresultaat niet onopgemerkt zullen blijven bij een groot publiek in de Euregio en daarbuiten.
• Diverse onderzoeksinstellingen hebben nu reeds grote interesse getoond in verder onderzoek. Het is te verwachten dat het eindresultaat een spin-off van soortgelijke projecten ten gevolge heeft die tot een grotere kennis leiden op bredere gebieden van onder meer rechtshistorie, sociale geschiedenis en volksreligie. Nadere multidisciplinaire studies van de omstandigheden waaronder het tot de vervolging van de Bokkenrijders kon komen, leren ons iets over onder meer de machtsverhoudingen, armoede, epidemieën, belastingen, banditisme, de opvattingen over vervolging en tortuur, het belang van de lokale (lands-)grenzen etc.
• De Fontys-lerarenopleiding Sittard heeft het onderwerp Bokkenrijders al eerder (2012-2013) als kernthema genomen voor het ontwikkelen van de cursus ‘Historisch denken en redeneren’ ten behoeve van de derdejaars studenten geschiedenis. Het thema sprak aan en de pilot strekt tot navolging. Om dit thema in de toekomst structureel in te bouwen binnen het bestaande curriculum is ’t van belang dat het middels een wetenschappelijke publicatie inhoudelijk voldoende gewicht krijgt. De lerarenopleiding wil voorts onderzoeken of ‘Bokkenrijders’ als thema in projectvorm voor de bovenbouw van het middelbaar onderwijs uitgewerkt kan worden. Bij de projectmatige uitwerking voor het middelbaar onderwijs wordt gedacht aan een samenwerking met de lerarenopleiding in Hasselt.
• Het fenomeen Bokkenrijders wordt als iets typisch van de huidige provincies Limburg, het (huidige) Belgisch-Franstalig gebied, te weten het bisdom Luik / Graafschap Loon en het aangrenzende gebied in Duitsland ervaren. Niet voor niets maken de Bokkenrijders deel uit van de Canon van Limburg, die de belangrijkste historische thema’s benoemt. Daar het ook door de meeste bewoners gezien wordt als iets ‘eigens’ zal dit project bijdragen aan een versterking van de eigen identiteit.
• Het thema mag zich daarbij verheugen in grote belangstelling tot zelfs tot ver buiten de regio. Het begrip ‘Bokkenrijders’ als kenmerk van deze contreien – is gekend in heel het land. Als gevolg van een breed gedragen project zal dit vergaande samenwerking op wetenschappelijk, educatief en recreatief gebied in de Euregio bewerkstelligen.
• Het project beoogt de jeugd te interesseren voor het thema Bokkenrijders, niet alleen via het onderwijs (eigen onderzoeksprogramma’s) maar ook door de onderzoeksresultaten te vertalen naar de sociale media.

 

Risico’s en afhankelijkheden :

• Archiefdiensten zal gevraagd worden voorrang te geven aan het digitaliseren van de benodigde stukken.
• Voor archiefordening en digitalisering van stukken anders dan door archiefdiensten zelf, zullen er vrijwilligers gevonden moeten worden. Een groot aantal vrijwilligers is noodzakelijk om het project binnen de wenselijke termijn te kunnen voltooien.
• Medewerking van archiefdiensten en heemkundeverenigingen is onontbeerlijk voor snelle en low-cost archiefordening en digitalisering.
• Samenwerking vindt over de grenzen plaats: onder meer Belgisch en Nederlands Limburg met de aangrenzende Duitse en Waalse gebieden.
• Ook moet voldoende enthousiasme in onderwijskringen gevonden worden om onderzoek naar dit fenomeen en aanverwante onderwerpen te verrichten.

 

Concreet product :

Dit project streeft ernaar een eindresultaat te presenteren in multimediale vorm waarin:

• in deelpublicaties op zijn minst goede en gewogen antwoorden worden gegeven op de meeste vragen rondom het fenomeen Bokkenrijders;
• een verantwoorde basis is te vinden voor verder onderzoek;
• voor lesprojecten op scholen voor basis-, middelbaar en hoger onderwijs het juiste basismateriaal gevonden kan worden;
• schrijvers, regisseurs en bestuurders informatie vinden voor recreatieve projecten zoals boeken, toneel, film, monumenten etc.;
• onderzoekers bronnen kunnen vinden voor (semi-)wetenschappelijk verantwoorde documentaires, publicaties, tentoonstellingen, etc.

Dit project streeft er tevens naar:

• medewerking te verlenen bij realisatie van een multimediale museale presentatie over het bokkenrijdersfenomeen in kasteel Hoensbroek / elders en realisatie van een wetenschappelijk informatiecentrum in het streekarchief Rijckheyt, Heerlen.
• te streven naar waarheidsvinding zonder dat de folkloristische beleving van het bokkenrijders fenomeen teniet wordt gedaan.

Download hier de powerpointpresentatie “Hoezo bokkenrijders” en hier de pdf van het artikel erover.
Bekijk op hier onze korte presentatie over bokkenrijders.